«Ελληνική» παχυσαρκία: ζήτημα με «βαθιές» ρίζες, γένους θηλυκού;

Χορός. Ενόργανη γυμναστική. Πολεμικές τέχνες. Ρυθμική γυμναστική. Μπάσκετ. Ποδόσφαιρο. Συγχρονισμένη κολύμβηση. Τρέξιμο. Στίβος. Καταδύσεις. Σκάκι. ΙστιοπλοΪα. Ιππασία. Και τόσα πολλά ακόμη.

Άλλα από αυτά το πάθος μου, άλλα αθλήματα που έκαναν ανέκαθεν τα δικά μου πρόσωπα-πρότυπα, και, άλλα, αθλήματα που θαύμαζα και δεν ασχολήθηκα ποτέ – ή ίσως όχι ακόμη. Πάντως, όλα τους σου χαρίζουν αυτή την μαγική ευεξία της γυμναστικής, της εξάσκησης σώματος και νου, αυτή τη γλυκιά κούραση-ευτυχία που σε διακατέχει κάθε φορά που ξεκινάς και που τελειώνεις μια προπόνηση, όσων ετών κι αν είσαι, και αυτό το συναίσθημα είναι χαραγμένο στη μνήμη μου από πολύ μικρή ηλικία.

Είναι θέμα του κάθε παιδιού; Της κάθε προσωπικότητας; Είναι θέμα γονιών και παρότρυνσης; Στήριξης; Στη δική μου περίπτωση, και ίσως στην πλειοψηφία των ανθρώπων, είναι συνδυασμός όλων αυτών, και άλλων παραγόντων. Και, αν τώρα, το 2017, υπάρχουν τόσα αθλήματα, τόσοι σύλλογοι, τόσες πολλές αθλητικές δραστηριότητες, τι θέση έχει η παχυσαρκία στην κοινωνία μας; Και αν έχει θέση, ποιόν αφορά στο μέγιστο; Τα παιδιά ή τους ενήλικες; Και, τελικά, αν κάποιος είναι παχύσαρκος, και δη από την παιδική του ηλικία, τι προβλήματα μπορεί να αντιμετωπίσει;

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει αναγνωρίσει επίσημα την παχυσαρκία ως νόσο από το 1997. Βάσει διάφορων ερευνών των προηγούμενων χρόνων, φαίνεται ότι η Ελλάδα κατέχει πρωτιές όσον αφορά στο θέμα της παχυσαρκίας και, ειδικά, της παιδικής, χωρίς να αλλάζει ιδιαίτερα αυτό προς το καλύτερο τα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Συγκεκριμένα:

Στην Ευρώπη, τα ποσοστά της παχυσαρκίας στους άντρες είναι 10-20%, ενώ στις γυναίκες 15-25%. H Ελλάδα είναι η πρώτη χώρα της EE σε συχνότητα παχυσαρκίας ενηλίκων και δεύτερη, μετά την Ιταλία, σε συχνότητα παιδικής παχυσαρκίας.

Σύμφωνα με την έκθεση του ΟΟΣΑ (2014), η Ελλάδα το 2012 κατατάχθηκε στην 8η θέση μεταξύ των 26 συμμετεχόντων χωρών, με ποσοστό παχυσαρκίας, σε άτομα ηλικίας άνω των 15 ετών, που ανερχόταν σε 19.5% του πληθυσμού και το 2013 ποσοστό παχυσαρκίας 19.6%, ενώ ο μέσος όρος όλων των χωρών ήταν 19%. Γενικότερα, το ποσοστό των παχύσαρκων ενηλίκων στην Ελλάδα αυξήθηκε στο 22,9% το έτος 2014. Ανάλογα συμπεράσματα προκύπτουν και από τη μελέτη ΥΔΡΙΑ, που πραγματοποιήθηκε σε αντιπροσωπευτικό δείγμα του ελληνικού πληθυσμού την περίοδο 2013-2014. Επτά στους δέκα ενήλικες, που κατοικούν μόνιμα στην Ελλάδα, είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι. Οι άνδρες είναι συχνότερα υπέρβαροι, ενώ οι γυναίκες παχύσαρκες. Το ευχάριστο είναι πως τα νέα δεδομένα του 2015 για την Ελλάδα, αναδεικνύουν χαμηλότερο ποσοστό υπέρβαρων και παχύσαρκων ενηλίκων (41,5% και 17,4% αντίστοιχα).

Οι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου και για τα παιδιά στη χώρα μας, αφού ένα στα δύο παιδιά 7 έως 12 ετών εξακολουθούν σήμερα να είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα. Την τελευταία εικοσαετία, τα δεδομένα καταδεικνύουν αυξανόμενο ποσοστό παιδιών και εφήβων με αυξημένο σωματικό βάρος (υπέρβαρα/ παχύσαρκα), που κατατάσσει τη χώρα μας στις πρώτες θέσεις στην παιδική παχυσαρκία, τόσο στην Ευρώπη, όσο και διεθνώς. Το ποσοστό των μαθητών που είναι υπερβαροι αυξήθηκε από το 2002 στο 2014, από 15,4% στο 21,3%.

Τα πολύ υψηλά ποσοστά παιδικής παχυσαρκίας στην Ελλάδα, που έχουν καταγραφεί, μας δίνουν την πρώτη θέση, τόσο στη μελέτη COSI, που διεξήχθη σε παιδιά 6-10 ετών από 11 χώρες της Ευρώπης, όσο και στη μελέτη ENERGY, σε παιδιά 10-12 ετών από 7 χώρες της Ευρώπης. Τα αποτελέσματα των ερευνών κατέδειξαν πως στη χώρα μας το 44% των παιδιών είναι υπέρβαρα, με ένα ποσοστό 11.2% να χαρακτηρίζονται παχύσαρκα.

Από το 1998 καταγράφεται αυτή η αυξητική τάση στα ποσοστά της παιδικής παχυσαρκίας, η οποία αισίως από το 2010 φαίνεται να σταθεροποιείται, χωρίς να υπάρχουν, όμως, ικανοποιητικά δεδομένα ακόμη. Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι «εάν δεν δράσουμε άμεσα απέναντι σε αυτή την επιδημία, θα έρθουμε σύντομα αντιμέτωποι με γενιές άρρωστων ανθρώπων, ηλικίας 20, 25 και 30 ετών», καθώς το 70% των υπέρβαρων παιδιών και εφήβων θα γίνουν υπέρβαροι ή παχύσαρκοι ενήλικες, ενώ το ποσοστό αυτό αυξάνεται στο 80% αν ένας εκ των δύο γονέων είναι υπέρβαρος ή παχύσαρκος.

Η παχυσαρκία, φυσικά, ως πολυσυστηματική νόσος, μπορεί να έχει επιπλοκές και αρνητικές συνέπεις ήδη από την παιδική ηλικία, όπως ορθοπεδικά προβλήματα (πλατυποδία, λόρδωση), σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, λιπώδες ήπαρ, υπερλιπιδαιμία, καρδιαγγειακές διαταραχές, πρώιμη ήβη, σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών, διαταραχές ύπνου, δύσπνοια και ψυχολογικά προβλήματα.

Ωστόσο, ένα παχύσαρκο παιδί έχει και σημαντικούς κινδύνους μελλοντικά ως ενήλικας, όπως αυξημένο κίνδυνο για καρδιαγγειακή νόσο (ειδικά για τα αγόρια), καρκίνο, άσθμα, αλλεργίες, σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών, αιφνίδιο θάνατο, φλεβική ανεπάρκεια κάτω άκρων στις γυναίκες, και προβλήματα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης που θα αναφέρουμε αργότερα. Συγκεκριμένα, ο κίνδυνος για κάποια από αυτά υπολογίζεται στο 61% για σακχαρώδη διαβήτη, 34% για καρκίνο ενδομητρίου, 30% για χολολιθίαση, 24% για οστεοαρθρίτιδα, 17% για αρτηριακή υπέρταση, 17% για στεφανιαία νόσο, 11% για καρκίνο μαστού και 11% για καρκίνο παχέως εντέρου.

Ωστόσο, ποιοι είναι οι παράγοντες εκείνοι που καθιστούν τα άτομα ευάλωτα στην παχυσαρκία και ποιοι μπορούν να τροποποιηθούν για ένα καλύτερο μέλλον; Τι μπορεί να οδήγησε σε αυτά τα υψηλά ποσοστά παχύσαρκων/ υπέρβαρων ατόμων στη χώρα μας;

Ήδη από την παιδική ηλικία σχηματίζεται μια αρχική εκτίμηση των παιδιών που ίσως γίνουν παχυσαρκα, ανάλογα με τα ερεθίσματα τους, τα πρότυπα, τον τρόπο ζωής της οικογένειας, την θέληση και όρεξη για εκγύμναση του ίδιου του παιδιού, αλλά και, φυσικά, τη διατροφή τους. Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, έχει απολεσθεί η συνήθεια της μεσογειακής διατροφής και, ειδικά, τα χρονια της κρίσης είναι πιθανόν να οδήγησαν σε αύξηση του βάρους σε όλο τον πληθυσμό, λόγω της κατανάλωσης θερμιδογόνων φθηνών τροφίμων, ειδικά σε οικογένειες χαμηλού κοινωνικοοικονομικού επιπέδου. Επίσης, η πολύωρη καθημερινή καθιστική ζωή μπροστά στην οθόνη και η μη εφαρμογή διατροφικής αγωγής στα σχολεία φαίνεται να ενισχύουν το πρόβλημα. Ο ρόλος του σχολείου δεν έχει στις μέρες μας τη θέση που θα έπρεπε, με σωστά πρότυπα και ερεθίσματα, ούτε και την απαραίτητη στήριξη και ώθηση των παιδιών προς την γυμναστική.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερες επιστημονικές έρευνες εντοπίζουν την πηγή του προβλήματος στα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού: προσχολική, βρεφική, εμβρυϊκή ηλικία. Εδώ και περίπου μια δεκαετία, ξεκίνησε μια πρωτοπόρα, για τα ελληνικά δεδομένα, έρευνα από την Κλινική Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής του Πανεπιστημίου Κρήτης, η «Μελέτη ΡΕΑ», όπου οι επιστήμονες παρακολουθούν την υγεία και τους παράγοντες κινδύνου 1.500 «ζευγών» μητέρας-παιδιού από τον νομό Ηρακλείου, με στόχο να διερευνήσουν τις αιτίες της επιδημίας της παιδικής παχυσαρκίας. «Σήμερα τα παιδιά είναι οκτώ ετών και ένα στα τρία είναι ήδη υπέρβαρο ή παχύσαρκο», λένε οι ειδικοί.

Η εγκυμοσύνη είναι μια περίοδος της ζωής του παιδιού που μέχρι πρόσφατα δεν είχε συνδεθεί έντονα με την εμφάνιση παχυσαρκίας. Οι ερευνητές στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, όμως, εντόπισαν άλλα στοιχεία. Για παράδειγμα, εάν η μητέρα είναι ήδη παχύσαρκη ή υπέρβαρη πριν ξεκινήσει την εγκυμοσύνη, τότε διπλασιάζεται ο κίνδυνος να είναι και το παιδί παχύσαρκο.

Επίσης, ανεξάρτητα από το αρχικό βάρος της μητέρας, για κάθε επιπλέον 200 γραμμάρια ανά εβδομάδα που παίρνει η έγκυος στο πρώτο τρίμηνο της κύησης (πέρα από τη μικρή φυσιολογική αύξηση βάρους), ο κίνδυνος ένα παιδί να γίνει υπέρβαρο ή παχύσαρκο στην ηλικία των δύο ετών αυξάνεται κατά 25%. «Οχι μόνο δεν ισχύει πως μια έγκυος τρώει για δύο, αλλά, αντιθέτως, κάτι τέτοιο φαίνεται να είναι επιβαρυντικό για το παιδί», σημειώνεται από τους οργανωτές της έρευνας, όπως έχουμε επισημάνει και σε άλλα άρθρα του site.

Επίσης, το ενεργητικό κάπνισμα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, η έκθεση του βρέφους στο παθητικό κάπνισμα, ή σε άλλα φάρμακα, και ο θηλασμός για λιγότερο από τρεις μήνες αυξάνουν κατά 2,5 φορές τον κίνδυνο να είναι ένα παιδί παχύσαρκο στην ηλικία των τεσσάρων ετών ήδη!

Όπως φαίνεται, λοιπόν, από τα ανωτέρω, η παχυσαρκία, εκτός από τη διατροφή, οφείλεται και σε γενετικούς, ψυχολογικούς, ορμονικούς, περιβαλλοντικούς, δημογραφικούς, και κοινωνικό-οικονομικούς παράγοντες, στη μειωμένη φυσική δραστηριότητα αλλά ακόμα και στη λήψη φαρμάκων. Κάπως έτσι, με βάση τους ψυχολογικούς παράγοντες, θα μπορουσαμε να συνδέσουμε και τα υψηλά ποσοστά παχυσαρκίας στα κορίτσια-έφηβες-γυναίκες, οι οποίες φαίνεται ότι εμφανίζουν και μεγαλύτερα ποσοστά διατροφικών διαταραχών, λόγω τέτοιων παραγόντων, και μεγαλύτερα ποσοστά υπερφαγίας μετά από εξαντλητικές δίαιτες.

Φαίνεται, όμως, ότι παρόλο που θα ήθελαν να χάσουν βάρος στο μεγαλύτερο ποσοστό, ακόμα κι αν αυτό είναι φυσιολογικό, δεν γυμνάζονται όσο οι αντρες, αλλά πολύ λιγότερο. Το 41% των Ευρωπαίων αθλείται τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα, ενώ ένα υψηλό ποσοστό που αντιστοιχεί στο 59% των Ευρωπαίων πολιτών αθλείται σπάνια ή καθόλου. Οι άνδρες αθλούνται, ή κάνουν φυσικές δραστηριότητες, περισσότερο από τις γυναίκες. Ωστόσο, αυτή η διαφορά εντοπίζεται κυρίως στις ηλικίες 15 έως 24 ετών, στις οποίες οι άνδρες αθλούνται συχνότερα σε ποσοστό 74% έναντι 55% των γυναικών, με κύρια αιτιολογία την έλλειψη ενδιαφέροντος (20%).

Η συνήθεια αυτή των γυναικών να μην αθλούνται αρκετά και ειδικά να μην αθλούνται από μικρές ηλικίες, για τους όποιους λόγους συμβαίνει αυτό, έχει τις επιπτώσεις στην υγεία τους, που αναφέρθηκαν και ανωτέρω για τον γενικό πληθυσμό, αλλά και επιπτώσεις κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής τους ζωής και κάποιας τυχόν εγκυμοσύνης τους. Για παράδειγμα, οι γυναίκες που δεν αθλούνται ή δεν αθλήθηκαν ποτέ και ως παιδιά, έχουν αυξημένες πιθανότητες μεγάλου BMI με επακόλουθο την μειωμένη αναπαραγωγική δυνατότητα, σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών, μειωμένη θετική απάντηση σε εξωσωματική γονιμοποίηση, αν αυτή είναι αναγκαία, μειωμένη δυνατότητα να φέρουν εις πέρας μια φυσιολογική άνευ επιπλοκών εγκυομοσύνη, και αυξημένη εμφάνιση επιπλοκών στην περίοδο της κύησης, όπως γέννηση παιδιών με αυξημένο βάρος σώματος και πιθανή μελλοντική εμφάνιση σακχαρώδους διαβήτη, αυξημένες πιθανότητες καισαρικής τομής, εμφάνιση αυξημένης πίεσης αρτηριακού αίματος στην κύηση, ορθοπεδικά προβλήματα, διαβήτη κύησης.

Επίσης, γυναίκα που ξεκινάει ήδη με αυξημένο σωματικό βάρος την εγκυμοσύνη της, έχει αυξημένες πιθανότητες περιγεννητικών επιπλοκών, προβλημάτων του νεογνού, όπως υπογλυκαιμία, αυξημένο σωματικό, νεογνικό ίκτερο, περιγεννητική θνησιμότητα και εμφάνιση συγγενών διαμαρτιών. Τα προβλήματα, ωστόσο, της αποχής από την γυμναστική μπορεί να εμφανιστούν και πολύ αργότερα, όπως επισημάναμε ήδη.

Φαίνεται λοιπόν ότι αν όχι παγκόσμια, σίγουρα στη χώρα μας, το μήνυμα της άθλησης δεν έχει βρει την επιθυμητή ανταπόκριση. Τι μπορεί να γίνει για να αλλάξει αυτό καθοριστικά;

Οι γονείς αποτελούν πρότυπο για τα παιδιά και θα πρέπει να τα εισάγουν στην έννοια της «μη οργανωμένης φυσικής άσκησης». Ο χρόνος που περνούν ο πατέρας ή η μητέρα με το παιδί φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στο να μη γίνει παχύσαρκο και να αναπτύξει καλή διατροφική συμπεριφορά, αναφέρουν χαρακτηριστικά οι επιστήμονες. Τα πράγματα, για να αλλάξουν ριζικά, πρέπει να αλλάξουν από τους νεότερους, μεγαλώνοντας παιδιά και νέους με καλύτερες, βελτιωμένες και διαφορετικές αντιλήψεις από τις προηγούμενες που οδήγησαν σε απογοητευτικά αποτελέσματα.

Ας παίξουμε με τα παιδιά, ας ξεκινήσουν δραστηριότητες μετά το σχολείο, ας μειώσουμε την τηλεόραση και τον υπολογιστή, ας τους μάθουμε – και μαζί με τα παιδιά και τους εφήβους, ας μάθουμε και οι ενήλικες – να αγαπούν τη ζωή. Και ζωή σημαίνει δραστηριότητα, ενέργεια, κίνηση, αυτοβελτίωση, συνεχής προσπάθεια. Μόνο έτσι θα απολαύσει η κοινωνία τα πραγματικά αποτελέσματα του ρητού της: «νους υγιής εν σώματι υγιεί».

Πωλίνα Παυλή
Ιατρός
Μέλος Συλλόγου Νέων Ιατρών